रूस के खिलाफ निजी पेशेवर लड़ाकों को उतारने से लेकर पश्चिमी बहुराष्ट्रीय कंपनियों के मनमाने रवैये जैसे कई सवाल उठाता है यूक्रेन संघर्ष

दिव्यकुमारसोती।यहसमयद्वितीयविश्वयुद्धऔरशीतयुद्धकीसमाप्तिकेबादअस्तित्वमेंआईअंतरराष्ट्रीयव्यवस्थाओंकेअवसानकीओरजानेऔरपश्चिमद्वाराउसेरोकनेकेप्रयासोंकाकालहै।रूस-यूक्रेनयुद्धकेपरिप्रेक्ष्यमेंविभिन्नअंतरराष्ट्रीयगुटबंदियोंऔरसमीकरणोंकीसमीक्षासेपताचलताहैकिकिसप्रकारविभिन्नअंतरराष्ट्रीयगठबंधनोंकेघटकदेशइनगठबंधनोंसेअलगनीतिअपनारहेहैं।अमेरिकाकेकरीबीसमझेजानेवालेइजरायलनेरूसकेविरुद्धकिसीकड़ीटिप्पणीसेपरहेजकिया।इजरायलीप्रधानमंत्रीनेयुद्धकेबीचहीरूसकीयात्राकरराष्ट्रपतिपुतिनसेमुलाकातकीऔरमध्यस्थताकाप्रयासकिया।ब्रिक्सदेशोंमेंसेब्राजीलकोछोड़करभारत,चीनऔरदक्षिणअफ्रीकानेसंयुक्तराष्ट्रआमसभामेंरूसकेविरुद्धपश्चिमीदेशोंद्वारालाएगएप्रस्तावकेसमर्थनमेंमतदाननकरअनुपस्थितरहनाचुना।वहींहिंद-प्रशांतक्षेत्रमेंचीनकीबढ़तीदादागीरीपरलगामलगानेकेलिएअस्तित्वमेंआएक्वाडमेंसेभारतरूसकेविरुद्धनहींगया।उसकेदोअन्यघटकजापानऔरआस्ट्रेलियारूसपरप्रतिबंधलगारहेहैैं।दरअसलजापानकासेनकाकूद्वीपसमूहकोलेकरचीनसेतोकुरीलद्वीपसमूहकोलेकररूससेविवादजारीहै।

अंतरराष्ट्रीयसंबंधोंकीजटिलताकाएकऔरउदाहरणयहहैकिसंयुक्तराष्ट्रमेंरूसकोलेकरभारत,पाकिस्तानऔरचीनकीनीतिएकसमानरही।तुर्कीवैसेतोनाटोमेंहै,परंतुरूस-यूक्रेनयुद्धमेंदोनोंपक्षोंमेंसंतुलनबनानेकाप्रयासकरतादिखाईदेरहाहै।तुर्कीनाटोकासदस्यहोतेहुएभीरूससेएस-400मिसाइलप्रतिरोधीप्रणालीखरीदचुकाहै।अपनीऊर्जाआवश्यकताओंकेलिएभीवहरूसपरनिर्भरहै।हालांकिरूसीसेनाऔरतुर्कीसमर्थितसशस्त्रगुटोंमेंसीरियाकेअलावालीबियामेंकईझड़पेंहोचुकीहैं।अभीभीतुर्कीयूक्रेनीसेनाकोड्रोनमुहैयाकरारहाहै।ऐसेविरोधाभासकेवलतुर्कीतकहीसीमितनहींहैं।कभीअमेरिकीसेनाओंकोअड्डेदेनेवालेसऊदीअरबमेंभीयहीहालातहैं।यूक्रेनसंकटकेदौरानसऊदीशाहनेअमेरिकीराष्ट्रपतिजोबाइडनसेफोनपरबातकरनेतकसेमनाकरदिया।ध्यानरहेकिसऊदीअरबऔरसंयुक्तअरबअमीरातइजरायलसेअपनेसंबंधसुधाररहेहैं।यहीइस्लामिकजगतकीराजनीतिमेंउनकाप्रतिद्वंद्वीतुर्कीभीकररहाहै।ऐसेसमयपाकिस्तानकोसमझनहींआरहाहैकिवहक्याकरे।वहएकअर्सेंसेतुर्कीकोअपनाखासदोस्तमानरहाहै।

अंतरराष्ट्रीयसंबंधोंमेंतेजीसेहोरहायहबदलावयहीबताताहैकिविश्वमेंबनेपुरानेगठजोड़अपनेसदस्यदेशोंकेसभीहितोंकीसुरक्षाकरनेमेंअसमर्थहैं,जिसकेचलतेतमामदेशविभिन्नमुद्दोंकोलेकरअपनेहितोंकेअनुरूपअलग-अलगनीतियांअपनारहेहैं।

यूक्रेनसंकटकेबीचगैर-सरकारीहथियारबंदसंगठनोंकोपरोक्षयुद्धमेंइस्तेमालकरनेकीप्रवृत्तिइसकाएकउदाहरणहै।नाटोदेशयूक्रेनमेंरूसीसेनाकेविरुद्धब्लैकवाटरजैसेयुद्धठेकेदारोंऔरअजोवबटालियनजैसेनवनाजीसंगठनोंकासमर्थनकररहेहैं।जवाबमेंरूसनेवेगनरग्र्रुपजैसीअर्धसैनिककंपनीकोमैदानमेंउताराहै।येसबमध्यकालमेंयूरोपीयशासकोंद्वाराएक-दूसरेकेविरुद्धसमुद्रीडाकुओंकेउपयोगकीयाददिलाताहै।ऐसेमेंखतरायहहैकिकहींरूसकोकाबूकरनेकेचक्करमेंपश्चिमीदेशोंकानवनाजीगुटोंकासमर्थनयूरोपमेंफिरसेनाजीवादकोनखड़ाकरदे।यूरोपकेछोटेदेशोंऔरजर्मनीकेपुन:शस्त्रीकरणकेसाथमजबूतहोतानव-नाजीवादयूरोपीयस्थिरताकेलिएगंभीरखतरासाबितहोनेवालाहै।यहप्रश्नउठखड़ाहुआहैकिविश्वभरसेरूसकेविरुद्धलडऩेकेलिएयूक्रेनमेंइकट्ठेकिएजारहेनिजीलड़ाकेइसयुद्धकेबादकहांजाएंगे?कहींयेगुटभीतोवैश्विकसुरक्षाकेलिएवैसाहीखतरातोनहींबनेंगेजैसाअफगानिस्तानमेंसोवियतसंघकेविरुद्धलड़ेइस्लामिकचरमपंथीबनेथे?इननिजीहथियारबंदगुटोंकेप्रयोगनेनाटोऔररूसजैसीबड़ीशक्तियोंद्वाराएकदूसरेकेविरुद्ध'डार्कआपरेशंस'काखतराबढ़ादियाहै,जिससेअस्थिरताऔरअधिकबढ़सकतीहै।

भूमंडलीकरणपरआधारितबताईजानेवालीवर्तमानवैश्विकव्यवस्थाकेलिएएकचुनौतीऔरभीउभररहीहै।यहपश्चिमकीबहुराष्ट्रीयकंपनियोंसेजुड़ीहै।यूक्रेनसंकटदिखाताहैकियेतथाकथितबहुराष्ट्रीयकंपनियांवास्तवमेंबहुराष्ट्रीयनहोकरअपनेमूलदेशकीविदेशनीतिकाहथियारहीहैं।जैसेहीअमेरिकाऔररूसमेंतनावबढ़ाऔरअमेरिकानेरूसपरप्रतिबंधलगाएतोअमेरिकीमूलकीइनकंपनियोंनेअपनेदेशकीविदेशनीतिकेअनुरूपकामकरनाशुरूकरदिया।विश्वकीसबसेबड़ीक्रेडिटऔरडेबिटकार्डसेवाप्रदातामास्टरकार्डऔरवीजानेरूसमेंअपनेकार्डबंदकरदिए।गूगलपेऔरएपलपेनेभीसेवाएंबंदकरदीं।इससेवहांमेट्रोस्टेशनोंऔरशापिंगमाल्समेंलंबीकतारेंलगगईं।यूट्यूबनेरूसीमीडियाकेचैनलोंकोहटादिया।गूगलनेअपनेप्लेस्टोरकीकईसेवाएंरूसमेंबंदकरदीं।यहसबनाटोदेशोंकीरूसकेविरुद्धआर्थिकयुद्धकीघोषणाकेबादरूसकेजनजीवनकोठपकरनेकेलिएकियागया।अमेरिकामेंतोयहांतकमांगउठीकिइलेक्ट्रिककारनिर्माताकंपनीटेस्लारूसमेंबेचीगईअपनीकारोंकोनिष्क्रियकरदे।

पिछलेकुछसमयमेंविश्वभरमेंयहप्रचारकियागयाहैकिक्रिप्टोकरेंसीसरकारीनियंत्रणसेमुक्तहैं,परअमेरिकीप्रतिबंधलगतेहीकोएनबेसने25,000रूसीखातोंकोब्लाककरदिया।येसबदिखाताहैकिइनतथाकथितबहुराष्ट्रीयकंपनियोंऔरउनकेशिगूफोंपरअधिकनिर्भरताऔरविश्वासकैसेभारतकीराष्ट्रीयसुरक्षाकेलिएभीकिसीदिनबड़ाखतराबनसकतीहै?ऐसीपरिस्थितियोंमेंआत्मनिर्भरताहीसुरक्षाऔरसंप्रभुताकीगारंटीहै।पुरानीविश्वव्यवस्थावैश्विकउथल-पुथलमेंबदलरहीहै,जोलंबेसमयतकखिंचनेकेसाथऔरतेजभीहोसकतीहै।इसस्थितिमेंहमेंपश्चिमप्रायोजितइसविमर्शसेनिकलनाहोगाकिउसकेवर्चस्ववालीवैश्विकव्यवस्थासेइतरहरव्यवस्थातोअव्यवस्थाहोतीहै,क्योंकिकहींनकहींवर्तमानअस्थिरताकीजनकभीपाश्चात्यव्यवस्थाहीहै।

(लेखककाउंसिलआफस्ट्रेटजिकअफेयर्ससेसंबद्धसामरिकविश्लेषकहैं)