तरुणश्रीधर।अनजानखतराअधिकविचलितकरताहैऔरहमअपनेमस्तिष्कवसोचपरआत्मनियंत्रणखोबैठतेहैं।लेकिनयहवायरसअज्ञातनहींहै,नहीइसकाआक्रमणमनुष्योंपरहै।इसकाशिकारतोहैंमासूमपरिंदे,परहमहैंकिअपनेपांवपरकुल्हाड़ीमाररहेहैं।यहहैएवियनइनफ्लुएंजा,जिसेसाधारणभाषामेंबर्डफ्लूकहतेहैं।सार्वजनिकमंचवमीडियापरपिछलेकुछदिनोंसेइसपरचर्चाचलरहीहै।प्रतिक्रियाएंभीअधिकतरअधपकेज्ञानऔरभ्रामकसूचनाओंपरआधारितहैं,विज्ञानऔरविषयविशेषज्ञोंकीरायसेकोसोंदूर।लाखोंकीसंख्यामेंमुर्गीमुर्गोकीहत्या।
इससेकहींअधिकचिंताजनकयहहैकिविभिन्नप्रदेशसरकारोंद्वाराकुछसमयकेलिएचिकनऔरअंडोंकीबिक्रीवएकप्रदेशसेदूसरेप्रदेशमेंव्यापारपरभीरोकलगादी।साथहीलोगोंकोअंडेऔरअन्यपोल्ट्रीउत्पादकोनखानेकीसलाहभीदीजारहीहै।पोल्ट्रीउद्योगअभीकोरोनाकीमारसेपूरीतरहउबरनहींपायाथाकियहप्रहारहोगयाऔरइसकाजिम्मेदारवायरसइतनानहींजितनीहमारीखुदकीअज्ञानताहै।इसीअज्ञानताकोतूलदियाइंटरनेटमीडियाद्वाराफैलाएजारहेदुष्प्रचार,अफवाहोंऔरभ्रामकजानकारीने।कोरोनासंक्रमणकेखतरेकेकारणसबसेअधिकनुकसानपोल्ट्रीउद्योगकोङोलनापड़ाथा।एककरोड़लोगोंकारोजगार,लगभग15,000करोड़रुपयेप्रतिमाहकीहानिऔरकरोड़ोंचूजोंकादफनायाजाना।इसपृष्ठभूमिमेंबर्डफ्लूकेसंदर्भमेंफैलीभ्रांतियोंकोदूरकरनाआवश्यकहै।
सबसेपहलेइसबीमारीकेनामकोहीहमध्यानसेसमझलेंतोआशंकाकाफीहदतकदूरहोजानीचाहिए।बर्डफ्लूअर्थातऐसाफ्लूजोपक्षियोंकोहोताहै।वैसेभीयादकरेंकि1918केस्पैनिशफ्लूकेबादकिसीभीफ्लूनेमनुष्योंमेंमहामारीकारूपनहींलिया।भारतमेंबर्डफ्लूकाव्यापकआगमनवर्ष2006मेंहुआथाऔरहरसालइसकावायरसकुछसमय,साधारणत:सíदयोंमेंपक्षियोंकोसंक्रमितकरताहैजबअसंख्यप्रवासीपक्षीकईराज्योंमेंआतेहैं।इसवर्षभीअसाधारणहुआतोकुछनहीं,परदुर्भाग्यवशहमजरूरकररहेहैं।जनतामेंएकऔरभयपैदाकरऔरमुर्गीपालकोंवपोल्ट्रीउद्योगसेजुड़ेरोजगारपरचोटमारकर।यहबातभीध्यानदेनेयोग्यहैकिदेशमेंअभीतकयहबीमारीकिसीभीमनुष्यमेंनहींपाईगई।एकमनुष्यसेदूसरेमनुष्यमेंइसकेप्रसारकेभीकोईवैज्ञानिकसाक्ष्यनहींमिलेहैं।विश्वस्वास्थ्यसंगठनकेअनुसार2003से2020तकसमस्तविश्वमेंबर्डफ्लूसेकुल862व्यक्तिसंक्रमितहुएऔरइसबीमारीसेकेवल455लोगोंकीमृत्युहुई।भारतमेंसंक्रमितोंकीसंख्याशून्यहै।तोफिरयहभयक्यों?किसीराज्यमेंकुछपक्षीसंक्रमणकेकारणमरगए,औरहमनेपोल्ट्रीकाकारोबारहीबंदकरनेकेआदेशदेडाले!इससेअधिकतर्कहीनप्रतिक्रियाक्याहोसकतीहै?
हमहरभोजनअच्छीतरहपकाकरखातेहैं।लगभग70डिग्रीसेंटिग्रेडतापमानपरयहवायरसकिसीभीसूरतमेंजीवितनहींरहसकता।एकमिनटकेलिएयदिमानभीलियाजाएकिमुर्गायामुर्गीसंक्रमितथे,तोभीमनुष्यकेसंक्रमणकीसंभावनानगण्यहै।एकबारजबअंडायामीटपकगयातोवायरसभीस्वत:हीनष्टहोगयाऔरभोजनवआपदोनोंपहलेहीकीतरहसुरक्षित।साफसफाईकाध्यानतोवैसेभीरखनाहीहैसभीको।तोगत17वर्षोमेंविश्वभरमेंये862लोगकौनथेजोबर्डफ्लूकेवायरससेसंक्रमितहुए?येवोलोगथेजोलंबेसमयतकसंक्रमितपक्षियोंकेबहुतनजदीकीसंपर्कमेंरहे,क्योंकियहमलवस्नावकेमाध्यमसेहीफैलताहै।संयुक्तराष्ट्रकेविश्वखाद्यएवंकृषिसंगठनकेअनुसारसभीपीड़ितग्रामीणवशहरीबस्तियोंकेवेलोगथेजोमुर्गीपालनभीकरतेहैंऔरजहांमुíगयांनियंत्रितवातावरणमेंनरहकरखुलेमेंघूमतीहैंऔरसंक्रमितहोचुकीहैं।पोल्ट्रीमीटयाअंडोंकेमाध्यमसेमनुष्यमेंबर्डफ्लूकेसंक्रमणकेसाक्ष्यसमस्तसंसारमेंकहींनहींहैं।तोफिरऐसेअसंगतनिर्णयक्यों?समझलेंकियहप्रमाणितहैकिबर्डफ्लूसाधारणतौरपरएकपक्षीसेदूसरेपक्षीमेंफैलताहै,पक्षीसेमनुष्यमेंनहीं,औरवहभीतबजबइनपक्षियोंमेंएकसंक्रमितहो।
किसीक्षेत्रमेंपक्षियोंमेंइसवायरसकेलक्षणमिलेंतोक्याकरें?साधारणउपायहैं।पोल्ट्रीमीटऔरअंडोंकोअच्छीतरहसेपकाकरखाएं,जोहमकरतेहीहैं।यदिघरमेंमुíगयांपालीहैंतोउन्हेंअलगदड़बेमेंरखें,यदिवेखुलीघूमतीहैंतोउनसेख़ुददूरीबनाएरखें,जैसेकोरोनाकालमेंएकदूसरेसेबनाईथी।पोल्ट्रीफार्मजैवसुरक्षाकेसबउपायकरतेहैं,क्योंकिसंक्रमणसेभारीहानिउठानीपड़तीहै।अभीतकव्यावसायिकपोल्ट्रीफार्मोमेंबर्डफ्लूकीकोईघटनासामनेनहींआईहै।अत:पोल्ट्रीउत्पादसुरक्षितहैं।प्रसंस्कृतपोल्ट्रीपदार्थभीउतनेहीसुरक्षितहैंजितनाकिघरमेंपकायाभोजन।
[पूर्वसचिव,मात्स्यिकी,पशुपालनएवंडेयरीमंत्रलय,भारतसरकार]